Historia Oddziału PTK -PTTK w Zamościu

Powołanie w 1906 roku w Warszawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego odbiło się echem na Zamojszczyźnie. Już w 1907 roku kilku działaczy społecznych zgłosiło chęć wstąpienia do PTK. Byli to z Zamościa : Romuald Jaśkiewicz, Zdzisław Kłosowski i Jan Sajkiewicz, ze Zwierzyńca: Stanisław Moskalewski i Karol Czarnowski – pracownicy Ordynacji Zamojskiej, Tadeusz Łuczycki z Józefowa Ordynackiego i Wiktor Krzywdziński z Frampola. Jednak garstka działaczy nie zdołała powołać Oddziału PTK w Zamościu. Wybuch I wojny światowej oraz niespokojne pierwsze lata II Rzeczypospolitej nie sprzyjały rozwojowi krajoznawstwa. W tym okresie ani Zarząd Główny ani Oddział Lubelski nie rozpoczęły działalności zainicjowanej w okresie zaborów. W roku 1929 powstały możliwości rozwoju krajoznawstwa w woj. lubelskim. Stanowisko Kuratora Okręgu Szkolnego objął Eustachy Nowicki- doświadczony pedagog i działacz społeczny. Docenił on wychowawczo-dydaktyczne znaczenie krajoznawstwa dla rozbudzenia patriotyzmu wśród młodzieży szkolnej i zainicjował powstanie Zarządu Okręgowego PTK w Lublinie. Po objęciu funkcji prezesa zwrócił szczególną uwagę na miasto Zamość – ważny ośrodek społeczny i kulturalny. Na jego polecenie przybył do Zamościa dr Feliks Araszkiewicz – wizytator Kuratorium pełniący również funkcję sekretarza Okręgu PTK. W wyniku spotkania z gronem zaangażowanych społecznie pedagogów powstała w środowisku zamojskim inicjatywa powołania PTK. Inicjatorem i gorącym orędownikiem rozwoju PTK na Zamojszczyźnie stał się prof. Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego Michał Pieszko. 24 lutego 1930 r. z grona zgłaszających się powołany został Komitet Organizacyjny Oddziału, a już w dniu 10 kwietnia tego roku w obecności 23 kandydatów na członków uchwalono założenie Oddziału PTK i powołania pierwszego Zarządu. W skład Zarządu weszli: Michał Pieszko – prezes, Walery Hłyń – wiceprezes, Stefan Miler – skarbnik, Franciszek Buszek – sekretarz. Zarząd od razu przystąpił do pracy społecznej i przygotowań do obchodu 350 rocznicy założenia miasta. Zarząd Oddziału był inicjatorem tablic reklamujących zabytki miasta renesansu, które umieszczono na dworcach PKP w Lublinie i Warszawie. Podjęto również inicjatywę powołania muzeum regionalnego. Niestety w 1931 roku działalność Oddziału PTK uległa ograniczeniu. Zebrane eksponaty dla przyszłego muzeum zdeponowano w Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. W czasie czteroletniej przerwy w działalności Oddziału prof. Michał Pieszko zajmował się opracowaniem pierwszego przewodnika po Zamościu i okolicy, który został wydany przez PTK w 1934 roku. Dzięki inicjatywie miejscowej inteligencji w 1934 r. reaktywowano Oddział PTK. Na czele Zarządu stanął sędzia Leon Mirża Kryczyński, a w jego skład ponadto weszli: Tadeusz Przestalski- inspektor szkolny, Stanisław Przybyłowicz – kierownik szkoły z pobliskiego Sitańca oraz Stefan Miler – profesor zamojskiego gimnazjum. Wiele pracy i inicjatywy włożyli w celu reaktywowania Oddziału starosta zamojski Leon Zamecznik i znany lekarz, społecznik dr Zygmunt Klukowski ze Szczebrzeszyna. Ważnym wydarzeniem dla rozwoju ruchu turystycznego w Zamościu było zorganizowanie w domu Sejmiku Powiatowego schroniska o 20 miejscach noclegowych. Biuro Zarządu Oddziału znajdowało się w gmachu Gimnazjum. Prof. Michał Pieszko oraz pracownik Zarządu Miejskiego Władysław Kabat rozpoczęli gromadzenie eksponatów dla muzeum. Muzeum Ziemi Zamojskiej zostało powołane jeszcze w 1926 roku jednak różne koleje losu spowodowały, że zebrane eksponaty uległy rozproszeniu. Dzięki prof. M. Pieszce zostały one powtórnie zgromadzone i przekazane do muzeum reaktywowanego pod patronatem PTK. Opracowany program działalności muzeum zakładał, że swoją działalnością miało obejmować 5 południowo-wschodnich powiatów woj. lubelskiego. W grudniu 1936 r. Zarząd Oddziału PTK powołał formalnie Muzeum Regionalne i rozpoczął gromadzenie eksponatów w jednej z sal Ratusza. W następnym roku Oddział liczył już 73 członków. W większości była to miejscowa inteligencja zainteresowana rozwojem krajoznawstwa i turystyki w mieście. W czerwcu 1937 r. odbyła się pierwsza masowa wycieczka na Roztocze pociągiem. Uczestnicy jej poznawali urocze zakątki okolic Suśca i wzięli udział w uroczystości otwarcia stanicy „Knieja Harcerska” w Rebizantach nad Tanwią. Na wiosnę 1938 roku zorganizowano pierwszy kurs przewodników. Zorganizowano 10 wycieczek krajoznawczych oraz przyjęto ok. 15 tys. uczestników wycieczek szkolnych. Spośród działaczy zamojskich PTK lat trzydziestych najbardziej aktywną osobą był rejent Henryk Rosiński, który rozwinął wszechstronną działalność krajoznawczą i niejednokrotnie wspierał finansowo Oddział. Działacze Oddziału zajmowali się opieką nad zabytkami historycznymi na Zamojszczyźnie. Wykazywano troskę m.in. o zespół zabytkowy w Udryczach, zachowanie kurhanów i mogiły powstańców na wzgórzu Polak pod Panasówką. Domagano się też o opiekę nad archiwum i biblioteką poklasztorną w Krasnobrodzie. W 1936 roku złożono memoriał do Zarządu Miejskiego o zachowanie historycznych nazw placów i ulic w mieście oraz zaniechanie poczynionych już niesłusznie zmian. Niestety zbliżająca się zawiechura wojenna przerwała pracę Oddziału i uniemożliwiła zrealizowania szeregu zamierzeń. Zamojszczyzna została poddana okrutnej akcji wysiedleńczej i pacyfikacyjnej. Hitlerowcy likwidowali kolejno wybitnych działaczy społecznych. Wśród nich znaleźli się członkowie Zarządu PTK – Henryk Rosiński i Stanisław Przybyłowicz, których zamordowano w obozach zagłady. Na szczególne podkreślenie zasługuje postępowanie w trudnych latach okupacji niektórych działaczy PTK. Kiedy hitlerowcy niszczyli wszędzie kulturę polską, Władysławowi Kabatowi udało się zabezpieczyć zbiory muzealne w Ratuszu a także zebrane przez prof. M. Pieszkę eksponaty wyrzucone z gmachu gimnazjum, umieścić w budynku przy ul. Ormiańskiej. Zbiory te stały się zaczątkiem przyszłego Muzeum. Wielka w tym zasługa Władysława Kabata i zamojskiego architekta Tadeusza Zaremby.